از سال ۱۳۸۱ به پیشنهاد انجمن قلم ایران و با تصویب شورای فرهنگ عمومی روز چهاردهم تیرماه به عنوان روز قلم در تقویم رسمی جمهوری اسلامی ایران به ثبت رسید. سده‌ها پیش در ایران باستان، تیرگان از مهم‌ترین جشن‌های ایران باستان بوده که آیین‌های مخصوصی داشته و یکی از آن‌ها پاسداشت قلم بوده است. در این روز، هوشنگ پادشاه پیشدادی ایران، نویسندگان و کاتبان را به رسمیت شناخت و آنان را گرامی داشت، مردم جشن گرفتند و آن جشن به یاد ارجمندی قلم بر جای ماند. دلیل دیگری هم که برای این جشن ثبت شده، این است که به نوشته ابوریحان بیرونی، سیزدهم تیرماه روز ستاره تیر یا عطارد است و چون عطارد کاتب ستارگان است، می‌توان سیزدهم تیرماه را روز نویسنده نامید.

تاریخ نوشتن

تاریخ نوشتار مدوّن، رقمی حدود شش هزار سال پیش را نشان می‌دهد. این ارقام و آمار‌ها فقط تخمینی است از سوی کاوشگران علمی، در صورتی که بدون شک پیشرفتی از سوی جوامع گوناگون، بدون کمک خط و زبان امکان‌پذیر نبوده است. از جمله مواردی که برای نوشتن به‌کار می‌رفته سنگ، چوب، پوست حیوانات، برگ درختان، استخوان، موم، ابریشم، پنبه و کاغذ را می‌توان نام برد. در طول تاریخ، نوشتن به دو صورت بوده است: یک دسته خطوطی را در بر می‌گرفت که با استفاده از ابزار‌های تیز، چون سوزن، چاقو و... نوشتاری کنده‌کاری می‌شد. دسته دیگر شامل خطوطی است که به وسیله قلم پر، قلم نی، قلم مو و با استفاده از جوهر بر سطح ماده نوشتاری ترسیم می‌گردید. گفتنی است نسخه‌برداری از نوشته‌ای بر سنگ یا فلز به‌طور منطقی، در نهایت به اختراع چاپ انجامید.

در آغاز قرن بیستم، کسی این تردید را به خود راه نمی‌داد که قلم و کاغذ را مهم‌ترین و مؤثرترین ابزار ذخیره‌سازی اطلاعات بداند؛ زیرا در آن زمان جوامع از نظر اقتصادی و فکری به جامعه‌های کاغذمدار تبدیل شده بود؛ اما پایه‌های این باور پس از چندی به لرزه درآمد و با ظهور رایانه رشد سریع فناوری اطلاعات، تلویزیون، استفاده‌های گوناگون از میکروفیلم، میکروفیش و ابزار‌های الکتریکی، برتری بی‌رقیب کاغذ و قلم سنتی، به طور جدی به مبارزه طلبیده شد.

همان طور که در طول تاریخ، شکل ظاهری قلم عوض می‌شده است، روز به روز همراه با صنعت رو به رشد نیز تغییر می‌کند. اگر چه هنوز کتابخانه‌های الکترونیکی و اداره‌های بدون کاغذ و قلم و جامعه‌های بدون کتاب نیامده است و شاید هرگز نیاید، ولی موقعیت ابزار و مواد نوشتنی از بنیاد دگرگون شده است. این دگرگونی در ظاهر قلم‌ها و نوشته‌ها، نه تنها از ارزش قلم و صاحبان آن نمی‌کاهد، بلکه به دلیل انتقال لحظه‌ای نوشته‌ها، هرآینه مسئولیت و وظیفه قلم را صدچندان می‌کند.

جایگاه قلم در اسلام

سوگند خداوند در قرآن به نام قلم، گویاترین شاهد بر شرافت و قداست آن است: «ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ؛ سوگند به قلم و آنچه نویسند.» در جایی که خداوند، صاحب هستی به آفریده‌ای از آفریده‌های خود قسم یاد می‌کند، بشر در چه جایگاهی می‌تواند از ارج و منزلت آن سخن براند؟ در نخستین ارتباط وحیانی رسول خدا صلی الله علیه و آله با مبدأ هستی در غار حرا، سخن از قلم به میان می‌آید، تا جایی که خداوند خود را اینگونه معرفی می‌کند: «الَّذی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ؛ آن‌که با قلم آموخت».

با سیری در زندگی پیامبر و امامان علیهم‌السلام می‌توان توجه و اهتمام عملی به نوشتن را از متن سیره آنان دریافت. این قدرشناسی به حدی بود که گاه موجب آزادی اسیران کفار می‌گشت. در صدر اسلام، پس از پایان برخی جنگ‌ها، پیامبر دستور می‌فرمود اسیرانی که به 10 نفر از مسلمانان خواندن و نوشتن بیاموزند، آزاد شوند. این عمل در جامعه محروم از تمدن آن دوره، زیباترین و مؤثرترین پیام برای ارج نهادن به جایگاه قلم و علم بوده و هست.

امتیاز‌های قلم

۱. باقی بودن:

سخن فرار می‌کند و نوشته باقی است. امیر مؤمنان علی علیه‏السلام در سخن جالبی می‌‏فرماید: «دانش را با نوشتن در بند کنید» تا باقی بماند و از کفتان نرود.

۲. دقیق بودن:

بیان و سخن معمولاً دقیق نیست. اگر قرار بود کتابی که هزار سال پیش نوشته شده، زبانی به ما می‌‏رسید و در جایی نوشته نمی‌شد، هیچ‌گاه به‌طور دقیق به ما نمی‌رسید و در واقع ما کتاب دیگری را پیش روی خود می‌‏دیدیم.

۳. عمیق بودن:

مطالب نوشته عمیق و فکر شده است؛ در حالی که به‌طور معمول سخنان، بدون تأمل گفته می‌شود و کم محتوا است. نویسندگان گاه یک ساعت فکر می‌‏کنند و یک خط می‌نویسند، ولی در سخن نمی‌‏توان آن دقت را رعایت کرد.

علامه طبرسی رحمة الله علیه در این مورد می‌نویسد: «بیان دو گونه است: بیان زبان و بیان قلم. بیان زبان، با گذشت زمان کهنه می‌شود و از بین می‌رود، ولی بیان قلم تا ابد باقی است».

منبع

صاحب اثر: تولید محتوای گروه جاوید

مدت زمان مطالعه: هشت دقیقه